ننه مریم، مارت مریم، شرق آشور و حضرت مریم نام هایی است که کلیسای ننه مریم ارومیه با آن ها شناخته می شود. کلیسایی که بسیاری آن را دومین کلیسای قدیمی جهان بعد از کلیسای بیت لحم در فلسطین می دانند. نقل است که این کلیسا در دوره ساسانی یک آتشکده بوده است. موبدان زرتشتی که در این آتشکده مشغول عبادت بوده اند متوجه حرکت ستاره ای در آسمان می شوند که به سمت اورشلیم حرکت می کند. موبدان که از حرکت ستاره متوجه ظهور منجی جدیدی می شوند به سمت اورشلیم حرکت کرده و به به صف پیروان حضرت مسیح میپیوندند. این سه موبد زرتشتی پس از بازگشت از اورشلیم آتشکده شان را به یک کلیسا تبدیل می کنند و سال ها در همین کلیسا کار تبلیغ آئین مسیحیت را انجام می دهند تا اینکه از دنیا رفته و در همان کلیسا به خاک سپرده می شوند.
بنابر برخی روایت ها بازگشت این موبدان و ساخت کلیسا در سال 32 میلادی صورت گرفته است به همین دلیل برخی این کلیسا را نخستین کلیسای مشرق زمین می نامند. این داستان نیز بر روی سنگ قبر یکی از موبدان حک شده بود که توسط ارتش روسیه از کشور خارج شده و هم اکنون در موزه کیف نگهداری می شود. داستان ها و افسانه های این کلیسا بسیار شنیدنی است. بنابر این داستان ها یک شاهزاده چینی که برای ملاقات با اسقفی در بین النهرین عازم این سرزمین شده بود در راه بازگشت در شهر ارومیه در این کلیسا توقف کرده و هزینه مرمت و بازسازی آن را در حوالی سال 642 میلادی پرداخت می نماید.
بر اساس نظر کارشناسان و با توجه به معماری پایه ها، طاقها و معماری گنبد آن بسیار شبیه بناهای دوره ساسانی است، بنابراین این کلیسا را می توان یادگاری از دوره ساسانی دانست. نکته دومی که در مورد معماری این کلیسا به چشم می خورد قرینه به کار رفته در ساخت این بناست که بسیار چشم نواز است و از نشانه های آتشکده های دوران ساسانی است. کلیسا دارای صحنی وسیع و چشم نواز است. بخش قدیمی تر کلیسا در ضلع شمالی قرار گرفته است و ظاهر کلیسا نیز با کمی دقت نشان از مرمت های مکرر آن در طول تاریخ دارد. معماری داخل کلیسا نیز بسیار قابل توجه است. راهروهای سنگی و سقف های کوتاه، دالان های تو در تو و عدم وجود تزئینات رایج در سایر کلیساها این کلیسا را بسیار خاص نموده است.
کلیسا از مصالحی همچون سنگ با ملات گچ ساخته شده است. در ورودی کلیسا دالانی قرار دارد که سنگ قبرهای روحانیون به خاک سپرده شده در آن قرار دارد که همگی از رهبران کلیسا به شمار می روند. سالن های نیایش کلیسا نیز بسیار ساده است و تنها دیوارها با لایه ای از گچ پوشانده شده است. در داخل کلیسا اتاقی کوچک با سقفی گندی شکل قرار دارد که محرابی بسیار ساده و عاری از هر گونه تکلف که تنها با تصویری از حضرت عیسی(ع) آراسته شده است در آن به چشم می خورد. محل رسیدن به محراب از راهروهای تو درتویی عبور می کند و در کنار محراب نیز راهرویی قرار دارد که منتهی به بخش تعمید می شود در این راهرو اجاقی نیز در دیوار تعبیه شده است که محل پخت نانی یا نام نان مقدس بوده است.
در کنار این بخش ها یک سالن دیگر نیز قرار دارد که برای نیایش مورد استفاده قرار می گیرد. کف کلیسا نیز با فرش های دستبافت و نفیسی پوشانده شده است و تابلوهایی از حضرت مریم و حضرت مسیح(ع) در بخش هایی از کلیسا به چشم می خورد. یکی از دلایل سادگی کلیسا عقاید آشوریان مسیحی است که از تزئین عبادتگاه ها پرهیز می کنند. کلیسا در سال 1342 و 1343 هجری شمسی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و برج هایی بر فراز کلیسا ساخته شده است.
