زیگورات چغازنبیل کجاست

ایران تاریخ فوق ‌العاده ‌ای داشته و از آن به عنوان یکی از قدیمی ترین تمدن های جهان یاد می‌ شود. یکی از مهم ترین بناهای مذهبی ساخته شده در ایران، زیگورات ها هستند که با ساختار منحصر به فرد خود، از جمله جاهای دیدنی شوش به شمار می رود.

از جاذبه های باستانی که می توان به عنوان اولین اثربه جا مانده در تاریخ از آن یاد کرد زیگورات چغازنبیل می باشد که در 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش و 35 کیلومتری غرب شهر شوشتر واقع شده است. این اثر باستانی که طی پروژه های نفتی کشف شد از نظر تمدن و فرهنگ بسیار حائز اهمیت است و گویای بخش مهمی از  تاریخ کشور می باشد و به خاطر اطلاعات دقیق و مهمی که درباره تمدن های گذشته ایران در خود جای داده است در سال 1348 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. چغازنبیل که شرایط ثبت جهانی یونسکو از قبیل برجستگی بنا و مجموعه ای از فناوری هایی که مرحله به مرحله تمدن گذشته را در خود جای داده است همچنین نمونه ای از سکونتگاه باستانی بشری را دارا می باشد و معرف اوج فرهنگ گذشتگان است از این رو به خاطر داشتن این ویژگی ها در سال 1979 میلادی به عنوان اولین اثر تاریخی ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. به همین دلیل در شمار پرطرفدارترین جاهای تاریخی شوش محسوب می شود.

تاریخچه اکتشاف زیگورات چغازنبیل

در اطراف این اثر زیبا در سال 1890 توسط گزارش ژان دو مورگان شرکت نفتی به وجود آمد تا معادن نفت اطراف آن را کاوش کنند. پس از کشف معادن نفتی حدود 50 سال بعد طی فعالیت های نفتی آجر سنگ نوشته شده ای توسط براون (کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران و انگلیس) کشف شد و به گروه کاوشگری که در اطراف شوش مشغول جست و جو بودند ارسال شد و پس از مدتی گروهی کاوشگر به محل کشف آجر آمدند. این معبد که در زمان رضا شاه توسط رومن گیرشمن خاکبرداری شد منجرب به کشف معبد چغازنبیل و آثار باستانی اطراف آن شد.

داستان زیگورات چغازنبیل

کشف زیگورات چغازنبیل که موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه های باستانی ایران شد توسط حکومتی در جنوب غربی ایران ایجاد شده بود.
این حکومت متعلق به عیلامی ها بود و یکی از اولین حکومت های متمدن ایران قبل از هخامنشیان به شمار میرفت. عیلامی ها که از 3500 سال قبل از میلاد تا اولین هزاره پیش از میلاد در ایران حکومت می کردند هم زمان با ورود هخامنشیان در ایران حکومت آنها با محدودیت هایی مواجه شد و از طرف دیگر با بابلی ها، آشوریان، سومری ها و بین النهرین در جنگ بودند که سرانجام با حمله آشوری ها به دستور آشور بانیپال سقوط کردند و برای همیشه از بین رفتند. با از بین رفتن عیلامی ها حکومت تازه ای در ایران به نام هخامنشیان شکل گرفت این حکومت که بیش از دو سده کل جهان را یکپارچه کرده بود  خط و مش خود از قبیل زبان ، تجربه ها و خط نوشتاری را از حکومت عیلامی ها برگرفته بودند.
در زمان حکومت عیلامی ها بناهایی ساخته شد که شاهکار خلاقیت و نبوغ معماری آن زمان بود. یکی از این بناها زیگورات چغازنبیل است که به دستور پادشاه معروف عیلامی به نام اونتاش گال در سال 1250 پیش از میلاد ساخته شد. چغازنبیل که در شهری به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و شهر باستانی شوش بناشده بود برای پرستش خدایان عیلامی همچون ناپیرشا(خدای شهر انشان) و شوشینک(حامی شهر شوش) در نظر گرفته شد و جهت عبادت و برپایی مراسمات دینی جایگاه و معابدی را بنا کردند.
با از بین رفتن حکومت عیلامی این بنای زیبا هم به دست فراموشی سپرده شد و برای قرن ها در زیر خاک دفع شد تا اینکه جهت حفاری های چاه نفتی در این منطقه آجری  از این بنا کشف شد و در نهایت کل بنا خاکبرداری شد . چغازنبیل که نمونه کامل و منحصر به فردی از بنای بشری در طول تاریخ است علاوه بر اینکه به ثبت ملی و جهانی رسید باعث تکمیل دانش تاریخ ایران هم شد اما متاسفانه به خاطر بی توجهی و عدم رسیدگی به تنها سکونتگاه اولیه متمدن بشری قسمت هایی از آن به شدت دچار فرسایش قرار گرفت و در صورت عدم رسیدگی نیز در آینده ای نزدیک بخش هایی از آن کاملا از بین می رود.

علت نام گذاری زیگورات چغازنبیل

طبق آثار مکشوفه و اسناد موجود در کتیبه ها و آجر نوشته ها نام اصلی این مکان در زبان عیلامی آل اونتاش و در زبان آکدی دور اونتاش به معنای شهر یا قلعه اونتاش می باشد اما این معبد به طور جداگانه از شهر اونتاش در زبان عیلامی زیقورتو، در زبان سومر زیقورات و در زبان آکدی زیقورتو نامیده می شود که با کشف این اثر توسط رومن گیرشمن از روی مقالات چاپ شده به زیگورات یعنی بلند و بر افراشته شدن نام گرفت. این بنا که سال ها به شکل یک سبد برگشته در زیر خاک پنهان شده بود در زبان دلنشین لری به چغازنبیل شهره شد  بنابر این چغازنبیل نام محلی و زیگورات نام علمی زیگورات شد که هر دو برای این بنا استفاده می شود. چغازنبیل که از دو کلمه چغا یعنی تپه و زنبیل یعنی سبد تشکیل می شود پیش از کاوش ها و کشف روی این بنا گذاشته شده بود به همین دلیل در بین اهالی این منطقه همچنان به این نام شناخته می شود.

شهر  اونتاش زیگورات چغازنبیل

شهری که زیگورات در آن جای گرفته است در زبان عیلامی دور (شهر) اونتاش( نام پادشاه آن زمان) نام دارد که به دستور اونتاش ناپیریشا در قرن 13 قبل میلاد ساخته شده است . این شهر که در  سه حصار تو در تو ساخته شده است  هفت دروازه دارد و دروازه اصلی آن در حصار بزرگ قرار دارد. در بین حصار اول و دوم کاخ، بنا، معابد و سازه هایی وجود دارد که هنگام کشف در زیر یکی از کاخ ها پنج مقبره زیرزمینی پیدا می شود و در بین حصار دوم و سوم کاخ شاهی، آرامگاه سلطنتی و تصفیه خانه آب شهر وجود دارد.

معماری زیگورات چغازنبیل

این بنا که زمینی را به ابعاد 1300 در 1000 متر را به خود اختصاص داده است در 5 طبقه و در سه حصار تو در تو ساخته شده است. حصارهای زیگورات چغازنبیل که در زبان یونانی تمنوس نام دارند در ابعاد مختلفی ساخته شده اند . نزدیک ترین حصار به قلعه 1625 متر را در بر گرفته است که بنای چغازنبیل را به ابعاد 20/105در 20/105 و بخش هایی از معبد را در خود جای داده است.
 آنچه معماری این بنا را منحصر به فرد کرده است و آن را در بین سازه های زمان گذشته از جمله زیگورات بین النهرین متمایز کرده است ساخت هر طبقه از کف زمین می باشد این در صورتی است که هیچکدام از طبقات بر روی طبقه دیگری قرار نگرفته است و در صورت آسیب یک طبقه کل بنا مورد تخریب قرار نمی گیرد. برای ساخت این بنا از مصالح خشت و آجرهای لعاب دار، گل میخ و تزئینی استفاده شده است این مصالح در هر کدام از بخش بنا با توجه به کاربری آن قسمت به کار گرفته شده است برای مثال طبقات اول و پنجم دیوارهای ساده و تو خالی دارند و بقیه طبقات دیوارهایی دو ردیفه دارند که با خشت پر شده اند در برخی از قسمت ها نیز از آجرهای لعاب دار و یا به شکل گل میخی برای تزئین استفاده شده است همچنین برای نشان دادن شکوه و عظمت چغازنبیل دور تا دور آن را با آجرهایی به خط میخی ایلامی پوشانده اند تا سازنده و هدف از ساخت آن را برای گذشتگان و آیندگان را به نمایش در بیاورد. در میان تمامی این آجر نوشته ها هم می توان به آجری اشاره کرد که توسط پادشاه آشوری حجاری شده تا گویای پیروزی خود و شکست حکومت عیلامی ها باشد. عدد چهار که برای عیلامی ها عددی مقدس بود منجرب شد تا این بنا را بر پایه عدد چهار بنا کنند که در این میان می توان به  چهار پلکان در چهار جهت اضلاع طبقه اول و چهار ناودان در هر طبقه اشاره کرد که آب باران از ناودان های بالا به چهار ناودان طبقه اول می رسد سپس توسط آبراه هایی به چاه خا سرازیر می شوند.

مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل

چغازنبیل در دو مرحله ساخته شد در مرحله اول به شکل بنایی ساده با انبارهای بزرگ و اتاق های بدون پنجره  بود در این مرحله سه اضلاع دیوار 8 متر و ضلع دیگری 13 متر بود که در بین دیوارها ورودی هایی برای رسیدن به حیاطی گودتر برای برگزاری مراسمات مذهبی تعبیه شده بود. اما در سال 1250 قبل از میلاد به دستور اونتاش ناپیریشا این بنا در 5 طبقه ساخته شد تا در میان دشت های شوش به مکان مقدس شناخته شود در مرحله دوم زیگورات چغازنبیل را به منظور عبادت پروردگار عیلام بنا کردند و در طبقه آخر معبد کوچکی به نام کوکونو را برای حامی و خدای عیلام اختصاص دادند.

سایر قسمت های زیگورات چغازنبیل

در این معبدعلاوه بر عبادتگاه هایی که برای خدایان آتش، هوا، عیلام، روزی دهنده و انزان ساخته شده است دو سکوی مدور هم در ضلع شمال غرب و جنوب غربی  قرار داده اند که برای اموری غیر از عبادت از قبیل قربانی، نصب مجسمه، ساعت خورشیدی، ستاره شناسی و پیشگویی در نظر گرفته شده بود.

صحن های زیگورات چغازنبیل

وجود حصارهای اطراف معبد چغازنبیل حیاطی را در ابعاد 400 در 400 متر به وجود آورده است که به چند بخش شمال شرق، شمال غرب، جنوب شرق و جنوب غرب تقسیم شده است و هر یک از صحن ها را جهت انجام مراسماتی خاصی در نظر گرفته بودند ولی آنچه که حائز اهمیت است دسترسی به برخی از صحن ها توسط مردم عادی بود که فقط اجازه ورود به بخش هایی از آن را داشتند.

صحن شمال شرق:

این قسمت از صحن زیگورات چغازنبیل نسبت به سایر صحن ها از وسعت بیشتری برخوردار است و بناهایی از قبیل سه سکوی مربعی شکل که با آجرهای لعاب دار تزئین شده اند ، چاه دفع آب و سکوی مدور را در خود جای داده است. سکوی مدور که تنها سکوی دایره ای شکل این صحن است در مقایسه با سایر سکوها اهمیت بیشتری دارد و به گفته عده ای برای نصب کتیبه، مجسمه و ساعت خورشیدی مورد استفاده قرار می گرفت. سه سکوی دیگر هم به شکل مربعی هستند که با آجرهای لعاب دار پوشیده شده اند اما کاربری آن ها دقیقا معلوم نیست. صحن شمال شرق با وسعت زیادی که دارد برای اجتماعات مردمی استفاده می شد از این رو سکوهای اجتماعی نیز در این بخش تعبیه شده است.

صحن شمال غربی:

این صحن کاملا فضای خصوصی دارد و بناهایی همچون معابد ، نیاشگاه ها، دو حلقه چاه و سکوی اهدای نذورات را در خود جای داده است. معابدی که در این صحن وجود دارد متعلق به اینشوشینک، کری ریشا، ناپیریشا یا گال( خدای بزرگ ایلامی) و ایشنی کاراب( الهه سوگند) می باشند این معابد که برای خدایان عیامی ها بوده است برای پرستش و عبادت آنها ساخته شده بودند. معبد کری ریشا و معبد این شوشینک با آجرهای ساده پوشیده شده اند و معبدایشنی کرب و کری ریشا و قسمت هایی از ورودی و دیواره های این بخش با آجرهای کتیبه دار ساخته شده اند . تفاوت در مصالح استفاده شده  علاوه بر اینکه نشانگر اهمیت و ارزش این معابد هست گویای ساخت آن ها به دستان پادشاه اونتاش ناپیرشا هم می باشد.

صحن جنوب غربی:

این صحن نسبت به سایر صحن ها بسیار کوچک تر است وتوسط پلکانی آجری به طبقه بالای زیگورات دسترسی پیدا می کند. علاوه بر این پلکانی مدور سه نیایشگاه کوچک استوانه ای نیز وجود دارد که از جنس سنگ و خمیر شیشه ساخته شده اند و آثار باستانی ارزشمندی از قبیل قطعات زره و جوشن، دشنه های مفرغی، پیکر برخی حیوانات از قبیل گراز، کبوتر و گاو نر را در خود جای داده بودند.

صحن جنوب شرقی:

این صحن که صرفا برای قربانی کردن حیوانات در نظر گرفته شده بود از سکوهایی برخوردار است که به شکل شیب دار و در یک ردیف کنار هم قرار گرفته اند این سکوها که از جنس خشت پخته ساخته شده اند روبه روی یک خمره قرار گرفته اند.

محله شاهی:

این محله که در میان حصار میانی و بیرونی  زیگورات چغازنبیل قرار دارد شامل بناهایی از قبیل کاخ شماره دو، کاخ شماره سه، کاخ آرامگاه، معبد خشتی که به نوسکو شهره بود، خانه های مسکونی ساده و تعدادی قبرمی شود. یکی از این مکان ها که مورد مکاشفه قرار گرفت کاخ آرامگاه بود در این کاخ آجرهای لعابدارمنقوش، آجرهای گل میخ لعاب دار، نقاشی های دیواری، تابلوهای موزاییکی تزئین شده، شیشه رنگی، درهای تزئینی و حوضچه سنگی یافت شده است. این کاخ که در نهایت زیبایی ساخته شده بود از تزئینات منحصر به فرد آن زمان نیز برخوردار بود و با توجه به آثار باستانی یافت شده می توان گفت برای ساخت این کاخ از هنر ویژه ای استفاده شده بود که با گذشت سده ها هم اکنون نیز مورد حیرت باستان شناسان می شود. از ویژگی های دیگرکاخ آرامگاه  تعداد اتاق است که هر یک کاربری منحصر به فرد خود را دارد  و در زیر سه اتاق یافت شده پنج سرداب آجری وجود دارد که با ترکیب ملات و آجر ، قیر طبیعی و گچ ساخته اند و در قسمت هایی از سرداب استفاده کرده اند.

محله تمنوس :

محله تمنوس یکی از محله های مهم زیگورات است که در حصار میانی و درونی واقع شده اند. این قسمت که فقط مختص معابد می باشد برای الهه و خدایان عیلامی ها و برای سایر مذهب و فرهنگ ها معابد ویژه ای ساخته شده است. در این قسمت از زیگورات که سعی شده بود به تمامی عقاید احترام گذاشته شود و طبق باور آنها معابدی را برای خدایان دین های دیگر در نظر گرفته شود به محله مقدس نام گرفته بود. در سمت شرق محله تمنوس چهار معبد برای خدایان عیلامی ها  از جمله ایزدان پینیکیر، ایم، شلا، شیموت و نین الی بنا شد بود که به معابد شرقی نام گرفته بودند در بین معابد شرقی دو معبد ساده و چهارگوش وجود دارد که در نزدیکی حصار درونی قرار گرفته اند. هنگام خاکبرداری از این قسمت ده معبد دیگری کشف شد که نام معبدها  به همراه خدایان آن در آجرهای کتیبه داری حجاری شده بود و طبق برخی از این آجرها معابدی نیز در حال ساخت بود که با مرگ پادشاه نیمه کاره ماند.

سیستم آبرسانی زیگورات چغازنبیل

این سیستم که یکی از بی نظیر ترین خلاقیت آن زمان به شمار می رود در قسمت غربی معبد قرار دارد و با توجه به شیوه استفاده از آن یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های دنیا به شمار می رود. از این سیستم برای آبرسانی به معبد استفاده می شد که برای این کار کانال هایی را در نظر گرفته بودند که آب را از رودخانه کرخه در 45 کیلومتری معبد به تصفیه خانه ای در بیرون حصار انتقال می داد. اگرچه رودخانه دز در 3 کیلومتری معبد بود ولی به خاطر زمین ناهموار انتقال آب در آن زمان غیر ممکن بود به همین دلیل رودخانه کرخه آب مورد نیاز معبد را تامین می کرد اما تا وقتی آب از رود کرخه به سیستم تصفیه بیرونی برسد گلی می شد به همین دلیل در مخزن این سیستم چند لایه ماسه ، ریگ و زغال جای گذاری شده بود که آب را تصفیه و وارد حوض درون حصار می کرد سپس مردم از آب پاک درون حصار استفاده می کردند.

سنگ نگاره یادبود اونتاش زیگورات چغازنبیل

این سنگ نگاره مربوط به سال 1340 تا 1300 پیش از میلاد است و یک سنگ حجاری شده از زنی است که دم ماهی دارد و دو مار در دستانش نگه داشته است و در بالای آن کاهنه های معبد در حال رفت و آمد هستند . جنس این سنگ حجاری شده از ماسه سنگ است و در سده دوازده قبل از میلاد از چغازنبیل به موزه لوور شوش انتقال داده شد.

ویژگی های معبد زیگورات چغازنبیل

این معبد که زمانی در مرتفع ترین تپه شوش ساخته شده بود از 5 طبقه برخوردار بود اما اکنون 25 متر  و دو و نیم طبقه از آن به جای مانده است . آنچه این بنا را نسبت به سایر زیگورات های آن زمان متمایز کرده بود پای ریزی هر طبقه از زمین بود و هیچ کدام یک از طبقات بر روی هم ساخته نشده بودند علاوه بر این نبوغ در ساخت می توان به  هماهنگی عدد چهار و معماری معبد  اشاره کرد . عدد چهار که در آن زمان عددی مقدس بود یکی از معیارهای ساخت بنا در نظر گرفته شده بود و رابطه این عدد در وجود چهار جهت اصلی، چهار فصل سال، چهار ضلع، چهار عنصر، چهار ستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و...دیده می شود . یکی دیگر از ویژگی های این بنا معرفی هر عبادتگاه و خدای آن معبد بر روی آجرهای کتیبه شده است این کار به قدری از اهمیت بالا برخوردار بود که هنگام اکتشاف به راحتی مکان ها شناسایی شد.

نکاتی که هنگام بازدید از زیگورات چغازنبیل باید رعایت شود

به خاطر گذشت سده ها و عوامل مختلف چغازنبیل اکنون بسیار آسیب پذیر شده است و در صورت عدم رعایت نکات مهم ممکن است برای همیشه این اثر جهانی از بین برود. نکاتی که باید هنگام بازدید از این مجموعه در نظر گرفته شود شامل موارد زیر می باشد:
-کشیدن سیگار ، ریختن زباله و استفاده از کفش های پاشنه میخی اکیدا ممنوع می باشد.
- 24 ساعت پس از بارندگی در این مجموعه جهت جلوگیری از آسیب رساندن به کف بنا بازدید ممنوع می باشد.
- فیلم برداری ، عکاسی حرفه ای و عکاسی آماتور به صورت زمینی و هوایی فقط با اجازه کتبی حراست اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان و مدیریت پایگاه جهانی چغازنبیل امکان پذیر است.
- جهت رفاه حال گردشگران در این مکان سرویس بهداشتی و نمازخانه تعبیه شده است اما فاقد هرگونه بوفه می باشد بنابر این هنگام بازدید مواد غذایی و خوراکی به خصوص آب به همراه داشته باشید.

در سفر به چغازنبیل کجا اقامت کنیم؟

اگر قصد گذراندن چند شبی را در کنار این اثر زیبا دارید می توانید در اقامتگاه های نزدیکی بنا استفاده کنید
اقامتگاه بوم گردی احمد در شهر شوش و در روستای خماط واقع شده است
اقامتگاه بوم گردی آوان در شهر شوش منطقه هفت تپه در کوی آوان واقع شده است
اقامتگاه بوم گردی ابوعلی در شهر شوش ، دانیال، هفت تپه در روستای خماط که در دو کیلومتری چغازنبیل است قرار دارد
اقامتگاه بوم گردی دورانتاش یا اهورا دانیال در شهر شوش ، فلکه یازهرا، خیابان حرم، روبه رو درب موزه و در کوچه شهید سوهانی واقق شده است.

قیمت بلیط و ساعت بازدید از چغازبیل

برای تهیه بلیط باید از سایت پایگاه جهانی  زیگورات چغازنبیل استفاده کنید. قیمت بلیط که برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی متفاوت است در سایت ذکر شده است و ساعات بازدید در شش ماه اول سال 8:30 تا 19:30 و در پاییز و زمستان 8:30 تا 17 می باشد همچنین در 28 صفر، 30 صفر، 14 خرداد،  تاسوعا و عاشورا و شهادت حضرت فاطمه بازدید از مجموعه چغازنبیل امکان پذیر نمی باشد.